Oficjalny serwis Urzędu Miasta w Brzegu

W styczniu 1807 r., kiedy wojska koalicji napoleońskiej zaczęły oblężenie Brzegu, w płomieniach stanęły przedmieścia. Łuna pożarów była tak wielka że, jak wspominają kronikarze, w środku nocy mieszkańcy odczytać mogli cyfry na tarczach zegara umieszczonych na ratuszowej wieży. Ta krótka informacja, przywołująca wojenny epizod z dziejów miasta, zwraca uwagę na jeden z charakterystycznych elementów krajobrazu Brzegu. Zegar ratuszowej wieży.

Wieża ratusza stanowi jeden z najważniejszych symboli miasta. W wiekach średnich wiele miast wyposażało wieże ratuszowe w pierwsze zegary wieżowe, wybijające rytm życia mieszkańców. Nie posiadały one tarcz ze wskazówkami. Zegary zaopatrzone były tylko w mechanizmy bicia, dzięki którym można było określić aktualny czas. Takie kurantowe zegary znane są w dziejach najbogatszych miast Śląska. W przypadku Brzegu mieliśmy nawet do czynienia z dwoma „publicznymi” zegarami. W mechanizm zegarowy zaopatrzona była w czasach nowożytnych północna wieża kościoła św. Mikołaja. Ten zegar, podobnie jak najstarszy z wieży ratusza, posiadał jedynie mechanizm i pozbawiony był tarcz. W wieku XX w publiczny zegar zaopatrzono kolejny obiekt – dzisiejszą siedzibę liceum ogólnokształcącego nr 1. Przyjrzymy się zegarowi z brzeskiej wieży ratuszowej.

Pierwsze zachowane informacje o ratuszowym zegarze w Brzegu pojawiają się już w XIV w. Wiadomo bowiem, że w 1370 r. odlano nowy dzwon dla ratuszowego zegara. A zatem musiał wcześniej istnieć mechanizm wyposażony w „stary” dzwon. Nie jesteśmy w stanie jednoznacznie stwierdzić w którym momencie ratuszowy zegar otrzymał tarcze. Wiadomo natomiast, że w 1535 r. umieszczono na wieży nowy zegar, a w roku następnym pomalowano jego tarcze, które w latach późniejszych jeszcze kilkukrotnie pozłacano.

W 1568 r., a zatem tuż przed pożarem ratusza który rozpoczął jego renesansową przebudowę, na wieży działał zegar dwunastogodzinowy. W tym też roku wykonano nowe tarcze zegarowe ozdobione floresami, herbami miasta i książęcej pary. Tarcz zegarowych było pięć. Dlaczego? Otóż jedna, mała tarcza – nie 12 lecz 24 godzinna, umieszczona była w przejściu pod ratuszową wieżą.  Średniowieczny zegar zniszczył pożar z 1569 r. Po odbudowie zegarowej wieży w 1577 r. zainstalowano w niej nowy mechanizm zegara dwunastogodzinowego, podtrzymując zarazem tradycję umieszczenia w przejściu pod wieżą piątej tarczy. Waz z upływem czasu renesansowy zegar trzeba było poddawać wielokrotnie późniejszym naprawom, jak ta przeprowadzona po upływie blisko 100 lat od jego montażu. W 1660 r., w trakcie prac przy wieży, przeprowadzono także remont zegara. Stare zniszczone tarcze zastąpiono nowymi, wykonanymi z miedzi przez Hansa Ebertssena. Czarne tarcze ozdobione były złoconymi słońcami o dwunastu promieniach, z umieszczonymi na ich przedłużeniu punktami (cyframi) oznaczającymi godziny. Tarcze zaopatrzone były tylko we wskazówkę godzinową. Taką formę zegar utrzymał do lat osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku. Jego formę można zobaczyć na fotografii znajdującej się w zbiorach ikonograficznych berlińskiego Muzeum Architektury Uniwersytetu Technicznego. Pod koniec stulecia wykonano wymianę mechanizmu. Wśród zbiorów muzealnych brzeskiego Muzeum Piastów Śląskich znajduje się okuty żelazem charakterystyczny kamień. Jest to odważnik, umieszczony pierwotnie na linach naciągu zegarowego, pochodzący ze starego zegara wymienionego w XIX w. na nowy.

Niestety nie mamy pewności, jaka firma była wytwórcą nowego zegara, który zainstalowano pod koniec wieku XIX w wieży brzeskiego ratusza. Nie zachowała się bowiem do naszych czasów tabliczka znamionowa producenta. Prawdopodobnie była to głogowska firma C. Weisse. Wraz z nowym mechanizmem, tym razem zaopatrzonym w dwie wskazówki – godzinową i minutową, wymieniono tarcze zegarowe, zaopatrzone w cyferblat z rzymskimi oznaczeniami godzin. Usunięto także piątą tarczę z przejścia pod wieżą.  Szczęśliwie, mimo licznych zawieruch, zegar dotrwał do naszych czasów.

W trakcie remontu wieży w 2019 r. zdemontowano dziewiętnastowieczne tarcze zegarowe, zaś mechanizm w 2020 r., poddano kompleksowej renowacji oraz modernizacji. Remontu mechanizmu podjęła się zabrzańska Pracownia Renowacji Zegarów Zabytkowych „Roland” Beaty Szlinger. W ramach prac naprawczych wykonano kompleksowy remont mechanizmu obejmujący regenerację mechanizmów godzinowych, regenerację przegubów, przekładni rozrządu. Wyeliminowano luzy mechanizmu oraz wykonano jego zabezpieczenie antykorozyjne, malowanie i smarowanie. Wymieniono także liny ciągowe. Największa zmiana wprowadzona w trakcie zakończonego remontu dotyczy sposobu naciągu mechanizmu. Dotychczasowe ręczne nakręcanie zastąpiono systemem siłowników. Zegar zaopatrzono w naciąg automatyczny, z siłownikami i regulatorami naciągów oraz systemem zabezpieczeń. Oczywiście, po wykonaniu określonych czynności przy układzie naciągu, istnieje możliwość ręcznego nakręcania mechanizmu. Całość prac wykonanych przez zabrzańską firmę wyniosła 53000 złotych. Dziewiętnastowieczne tarcze poddane zostały natomiast kompleksowym pracom konserwatorskim, uwzględniającym utrwalenie wartości estetycznych obiektu oraz zachowanie jego substancji zabytkowej.

Wybijający kwadranse i godziny brzeski zegar z ratuszowej wieży zaliczany jest do cenniejszych zabytków tego typu na mapie Śląska. Miejmy nadzieję, że odmierzając upływające sekundy, minuty i godziny będzie służył jeszcze kolejne dziesięciolecia, nadając rytm codzienności naszego miasta.

Andrzej Peszko

fot.: Tomasz Kubiak, archiwum UM Brzeg

Zdjęcia przed remontem mechanizmu zegara:

Zdjęcia po remoncie mechanizmu zegara:

Zdjęcia zegara przed remontem od zewnątrz:

Zdjęcia zegara po remoncie od zewnątrz: